خواص دارویی روناس
در کتاب گیاهان دارویی خواص دارویی روناس چنین می‌آید که: «ریشه قرمز رنگ روناس حاوی مشتقی از آنتراکینول به نام آلیزارین است که خاصیت ملین بودن گیاه به دلیل وجود این ترکیب می‌باشد. از طرف دیگر ترکیبات رزینی و پکتینی هم در ساختمان آن دیده می‌شود.
قسمتهای مورد استفاده:
ریشه یا ریزوم گیاه که مصرف دارویی دارد.
اثرات دارویی و طرز استعمال:
- درمان سنگ کلیه: مهم‌ترین خاصیت این گیاه انحلال سنگهای کلیه و مجاری ادراری است البته بر خلاف برخی دیگر از گیاهان دارویی که خاصیت ضد سنگ آنان به دلیل مدر بودن آنان است این گیاه سنگهای کلیه (غیر از سنگهای اگزالیک را حل می‌نماید) در این مورد مصرفی جوشانده ۱۵ تا ۳۰ در ۱۰۰۰ریشه گیاه۲ توصیه می‌شود.
- درمان یبوست: ریشه روناس به دلیل وجود آلیزارین هم خاصیت ملینی و هم خاصیت مسهلی دارد در این مورد نیز از جوشانده ۱۵ تا ۳۰ در ۱۰۰۰ ریشه آن استفاده می‌شود».
در کتاب دیگر به همان نام یعنی گیاهان دارویی۱ چنین می‌آید:
«برای مصارف دارویی ریشه گیاهان ۲ تا ۳ ساله را جمع آوری نموده و پس از آنکه کاملاً شسته و قسمتهای سبز آن را جدا کرده در زیر نور خورشید یا در خشک کن با حداکثر ۵۰ درجه سانتی گراد خشک می‌کنیم. پس از خشک کردن این ریشه‌ها رنگ قرمز خود را حفظ می‌کند. آن‌ها حاوی یک گلوکوزید آنترانس که اسید روبرسیتریک که به ریزوم و زوز، آلیزارین و دیگر مواد تجزیه می‌گردد می‌باشند.
مواد آگلیکون (ترکیبات قندی) موجود در گیاه دارای اثرات دارویی است این گیاه در ناراحتی‌های کلیوی و مثانه مورد استفاده قرار می‌گیرد و ضد عفونی کننده و آرام بخش می‌باشد. قدرت تجزیه یا حل نمودن سنگهای کلیوی و ادراری این گیاه غیر قابل انکار است. دم کرده‌ای به مقدار ۱ قاشق غذاخوری در یک فنجان آب تهیه می‌کنند. در روز سه بار مصرف می‌شود. پودر آن را به مقدار ۱۰ گرم در روز (سه وعده) مصرف می‌کنند. هر دوی آن‌ها آرام بخش درد‌ها هستند. ماده رنگی موجود در این گیاه ادرار، بلغم و عرق بدن را به رنگ صورتی در می‌آورد.
در بررسی و تحقیق به عمل آمده و ارزیابی مسائل به نظر اینجانب بهترین حالت جهت کاشت، داشت، برداشت، گیاه روناس به شرح زیر می‌باشد.
روناس که احتیاج به زمین عمیق و سبک و خاک شنی رسی دارد و در این نوع خاک ریشه بیشتر تولید می‌کند، روناس در هر هکتار احتیاج به ۴۰ تا ۵۰ تن کود حیوانی و حدود ۲۰۰ تا ۳۰۰ گرم کود فسفات را که باید قبل از شخم در پاییز به زمین داده شود و کوده اوره به عنوان کود سرک در هکتار ۵۰ تا ۱۰۰ کیلوگرم به زمین داده می‌شود.بهترین فصل کاشت روناس در نیمه دوم فروردین لغایت نیمه دوم اردیبهشت ماه بوده و زمان کشت ریشه روناس از شهریور ماه لغایت اسفندماه است.
دو نوع روش کاشت برای روناس پیشنهاد می‌شود:
- روش کاشت به روش بذر کاری
- روش کاشت به روش ریشه کاری که قبلاً در مورد آن توضیحات کامل داده شده است. در مرحله داشت باید هر ۱۲ روز یک مرتبه زمین را آبیاری کرد این عمل باید تا موقع سبز شدن که حدود ۴۰ روز طول می‌کشد ادامه یابد. بهترین موقع برای برداشت گیاه روناس در پاییز سال سوم یا چهارم پس از کف بر کردن ساقه و برگهای سبز با بیلهای مخصوص روناس کنی می‌باشد.
برای گرفتن رنگ از ریشه روناس بهترین روش به نظر اینجانب از قرار زیر می‌باشد:
برای استفاده از ریشه روناس باید پس از خشک کردن آن نخست پوست‌های خارجی را که باعث کدری رنگ می‌شود از آن جدا کرد سپس آن را کوبیده این عمل بیشتر برای جدا کردن خاک از ریشه انجام می‌شود که ممکن است برای سهولت کار مدت کار را در آب قرار داد و سپس خشک کنند و یا اینکه ریشه را با روغن چرب کرد. در این روش پوسته خشک و خرد و جدا می‌شود. البته با چرب کردن رنگ حاصله شفافیت خود را از دست می‌دهد پس از این مرحله باید گیاه را به گرد تبدیل کرده و ۲۰ برابر مقدار آن آب سرد و ۲% اسید سولفوریک اضافه کرد و مدت ۲ ساعت محلول را به هم زده تا اسید در آن نفوذ کند. پس از این مدت آن را صاف می‌کنند و باقیمانده را چندین بار ابتدا با محلول رقیق کربنات سدیم و سپس با آب می‌شویند تا کلیه عکس العمل‌های اسیدی آن از بین برود. سپس آن را خشک می‌کنند و دو مرتبه می‌سایند تا دومرتبه به گرد تبدیل شود.
به نظر من و طی آزمایشات و مطالعاتی که انجام دادم به این نتیجه رسیدم که بهترین روش برای رنگرزی پشم با روناس به روش اول یعنی ابتدا دندانه بعد رنگرزی بهتر است به این ترتیب که ابتدا پشم را با زاج سفید دندانه داده طبق منحنی دندانه که به شرح زیر است ابتدا حمام حاوی زاج سفید را می‌گذاریم تا ۴۰ درجه سانتی گراد برسد بعد پشم را وارد کرده و طی ۴۰ دقیقه به جوش می‌رسانیم و می‌گذاریم در جوش ۴۵ دقیقه بماند بعد پشم‌ها را بیرون آورده و کاملاً شستشو می‌دهیم تا زاج باقیمانده در سطح الیاف کاملاً از بین برود زیر اگر‌ایم کار انجام نشود باعث نا‌یکنواختی در رنگرزی می‌شود. سپس الیاف را رنگرزی می‌کنیم سپس الیاف را رنگرزی می‌کنیم طبق منحنی رنگرزی به شرح زیر:
ابتدا حمام را با مقدار مورد نیاز روناس آماده کرده و می‌گذاریم تا ۴۰ درجه سانتی گراد برسد سپس پشم را که قبلاً دندانه داده‌ایم وارد حمام می‌کنیم و به جوش می‌رسانیم و در جوش یک ساعت نگاه می‌داریم بعد از این کار الیاف را شستشو می‌دهیم. علت اینکه به مرور دما را بالا می‌بریم این است که اگر یک دفعه دما را بالا ببریم مولکول‌های رنگ به سرعت وارد لیف شده و در
نقاط آمرف لیف تجمع می‌کنند و باعث نا‌یکنواختی در رنگرزی می‌شود.
در آزمایشات اینجانب در مورد اثر دندانه و تغییر نگ آن بر روی لیف به این نتیجه رسیدم که:
با توجه به نمونه‌های آزمایش شده و نتایج جدول ۱تا ۵ ما در مورد مقایسه دندانه‌های مختلف روناس دست یافتیم. رنگهای به دست آمده در محیط اسیدهای آلی شفافیت رنگهای به دست امده با دندانه قلع بیشتر از سایر دندانه‌ها است. کدری رنگهای به دست آمده با دندانه آهن بیشتر از سایر رنگ‌ها است. تغییر رنگ دادن با دندانه‌های سولفات آهن بیشتر و با دندانه‌های زاج سفید کمتر از سایر دندانه‌ها مشهود است. دندانه‌های کلرور کبالت و کلرور نیکل دارای رنگهایی شبیه هم هستند. رنگ دندانه بی‌کرومات سدیم هم مانند رنگ روناس خالی (حمام ۸) در این آزمایش است و به طور کلی می‌توان گفت که درجه ثبات رنگهای روناس در برابر نور به ترتیب با دندانه‌های زیر کم می‌شود. دندانه کروم، دندانه زاج سفید، دندانه کلرور قلع، دندانه سولفات مس وبیشترین ثبات شستشو در رنگرزی روناس با دندانه بی‌کرومات و دندانه زاج سفید می‌باشد.
در آزمایشاتی که انجام دادم در مورد اثر اسید‌ها با رنگرزی با روناس به نتایج زیر رسیدم. در حمام رنگرزی که ما داریم چند نوع اسید مختلف وجود دارد. اسید استیک، اسید سیتریک، اسید فرمیک، اسید لاکتیک، اسید تارتاریک جزء اسیدهای عالی و اسید سولفوریک جزء اسیدهای معدنی می‌باشد. بیکربنات سدیم هم یک قلیایی ضعیف با PH حدود ۹ تا ۱۰ می‌باشد. PH بقیه اسید‌ها به قرار زیر است. اسید استیک ۷۵/۴= PH و اسید سیتریک ۶/۳ = PH و اسید فرمیک ۷۵/۳ = PH و اسید تارتاریک ۷۵/۳ = PH و اسید سولفوریک ۵/۱ = PH و در این میان اسید‌ها اسید سولفوریک از همه قوی‌تر و اسید استیک دارای قدرت اسیدی کمتری می‌باشد.
استفاده از اسیدهای متفاوت در آزمایش باعث ایجاد رنگهای مختلف می‌شود در کالا‌ها. به طور کلی اسید پروتون می‌دهد. یعنی اسید‌ها H+ می‌دهند بعبارتی الکترون می‌گیرند.
عاملی که الکترون می‌دهد، طول موج جذب (لاندا) می‌دهد، زیاد می‌شود و انرژی کم می‌شود و عاملی که الکترون می‌کشد، طول موج جذب (لاندا) کاهش می‌دهد و انرژی زیاد می‌شود. گروههایی که می‌تواند الکترون را بکشند عوامل احیا کننده و اسید‌ها هستند. هرچه اسید قوی‌تر باشد مقدار کشندگی الکترون آن نیز بیشتر است و طول موج کمتر می‌شود. در نتیجه انرژی بیشتر و رنگ روشن‌تر می‌شود. اسیدهای عالی چون ضعیف‌تر هستند به سمت طول موج پایین می‌روند (رنگهای با طول موج پایین) طول موج کاهش می‌یابد به طور کلی وقتی طول موج جذب کم شود رنگ به سمت بنفش تمایل پیدا می‌کند.
و اما در آزمایش رنگرزی با روناس با اسیدهای مختلف و بررسی نمونه‌ها به این نتیجه می‌رسیم که اسیدهای ضعیف آلی رنگ روناس را به سمت قرمز هدایت می‌کنند و اسیدهای قوی‌تر و معدنی رنگ روناس را به سمت نارنجی و زرد متمایل می‌کنند.
راهکارهای و پیشنهادات با توجه به نتایج تحقیق:
- با توجه به اینکه روناس در کلیه نواحی قابلیت رشد را دارد ولی در خراسان جایی برای کشت روناس در نظر گرفته نشده است بهتر آنست که نقاطی از خراسان را برای کشت روناس در نظر بگیریم، زیرا خود این کار باعث اشتغال زایی و کسب درآمد در نقاطی از خراسان می‌شود و یک موقعیت اقتصادی خوب فراهم می‌کند.
- با توجه به اینکه استفاده از رنگهای سنتی و طبیعی بهتر است و این رنگ‌ها با دوام‌تر و باکیفیت‌تر هستند، استفاده از این رنگ‌ها امروزه به رفاه طلبی، کمتر شده است و جای آنرا رنگهای شیمیایی گرفته‌اند، بهتر آنست که به جای اینکه بشر و انسان امروزی به فکر ساده‌تر کردن راه‌ها باشد، بیشتر به فکر کیفیت باشد و ما می‌توانیم با اضافه کردن کارگاه‌های رنگرزی سنتی، این شیوه را ادامه دهیم و از قالیبافی از رنگهای سنتی و طبیعی بیشتر استفاده کنیم.
- بهتر آنست که آلیزارین خالص را در ایران تولید کنیم تا هزینه آن کمتر شده و استفاده از آن در رنگرزی بیشتر شود، بدلیل اینکه استفاده از آلیزارین رنگ را خوشرنگ‌تر می‌کند. (هم اکنون بیشترین آلیزارین را از هلند وارد می‌کنند.)
- بهتر آنست عطاری‌ها بیشتر از خواص دارویی روناس سود جویند تا اینکه از آن برای رنگ مو استفاده کنند،
به امید آنکه در این تحقیق توانسته باشم در جهت بهتر آشنا کردن افراد با رنگرزی روناس و گامی در جهت بهبود بخشیدن رنگ فرش برداشته باشم.
منابع و مآخذ:
- افشار، ویکتوریا، فرآیند و روشهای رنگرزی الیاف با مواد طبیعی، انتشارات یساولی، ۱۳۸۰
- صوراسرافیل، شیرین، رنگهای ایرانی، ناشر موسسه تحقیقات فرش دستباف، بهمن ۷۸
- سازمان صنایع دستی، رنگرزی سنتی به روش ساده،
- سازمان صنایع دستی، مواد رنگدار طبیعی
- یاوری، حسین، نساجی سنتی ایران
- هنر قالیبافی ایران
- ژوله، تورج، پژوهشی در فرش ایران
- رضوی، سید مهدی، گیاهان دارویی
- ژان ولاگ و ژیری استودولا، گیاهان دارویی
- پرفسور هانس فلوک، گیاهان دارویی
- صدری، نسرین، رنگرزی الیاف و نخ
- میراب‌زاده اردکانی، مصطفی، روناس
- صدری، محمد حسین، بررسی محدودیتهای آب و خاک بر روی عملکرد روناس
- ارکتایی، ناصر، هنر رنگرزی با گیاهان
- بخش‌زاده شیرازی، الهام، پایان نامه رنگرزی سنتی
- مهندس حیاتی، مدرس مرکز آموزش شهید هاشمی‌نژاد، ۱۳۸۴
- دکتر راشد، استاد دانشگاه کشاورزی فردوسی مشهد، ۱۳۸۴
- آقای چغایی، رنگرز
- آقای صدوقی، رنگرز
- آقای زرگر، رنگرز
- آقای حقیقی، رنگرز
- آقای نیکپور، معاون بخش زراعت جهاد کشاورزی
- آقای مهندس کریم‌زاده، بخش زراعت جهاد کشاورزی
