بهینه سازی رنگرزی الیاف پشم با استفاده از رنگزای گلبرگ زعفران (قسمت دوم)

تاریخچه کشت و گسترش زعفران در ایران

کشت زعفران از گذشته‌های دور در بسیاری از نقاط فلات مرکزی ایران معمول بوده بطوری‌که عده‌ای از محققین خاستگاه زعفران را ایالت قدیم ماد ایران می‌دانند. در عصر هخامنشیان برای ساختن انواع عطر‌ها و روغن‌های معطر و نیز در تهیه نوعی نان برای مهمانان دربار از زعفران استفاده می‌کردند، و در دوره پارت‌ها یکی از اقلام صادراتی ایران به روم محسوب می‌شد.

در زمان فتح ایران توسط اعراب ایرانیان به زعفران لارکیماس می‌گفتند با گسترش فرهنگ عربی در گویش فارسی لغت لارکیماس به الزعفران و پس از آن به شکل امروزی آن یعنی زعفران تغییر شکل یافت.

پس از فتح اندلس (اسپانیا) توسط اعراب و مسلمانان ایرانی تبار در قرن دهم میلادی کشت و کار زعفران در این کشور متداول گردید،در راستای آن در قرن هجدهم میلادی کشت زعفران در ناحیه‌ای بنام Walden در انگلستان رواج یافت و امروزه این محل بنام Saffran Walden معروف است.

بنظر می‌رسد که در جریان لشکرکشی مسلمانان به سرزمین کشمیر کشت زعفران در هندوستان نیز معمول شد زیرا که درمنابع قبل از اسلام از کشت و تولید زعفران در این کشور سخنی به میان نیامده است. همچنین زعفران نزد‌مردم مصر، یونان، کلیمیان، هندو‌ها و مسلمانان ارزش خاصی برخوردار بوده است. (امیرقاسمی، ۱۳۸۰: ۱۲-۱۳)

۷-۱- معنای واژه زعفران در زبان‌های مختلف

واژه (کَرکَم) در لغت فارسی به معنی زعفران ضبط شده است که در زبان فارسی محاوره‌ای امروز به کار نمی‌رود ودر متون کهن فارسی نیز کمتر چنین نام‌ها و واژه‌ها برای زعفران به کار برده شده است. مهم‌ترین واژه‌هایی که در لغت نامه‌ها و فرهنگ‌ها به معنی زعفران آمده است به شرح زیر است:

زعفران، جادی، جاذی، ارکیماس، هرد، کرکم، ادن، رفون، کیسر، جساد، ایدع، مردغوش، زهفران، بحوان.

زعفران برای گروهی دارای یک کلمه مشابه فارسی است که به معنی حدکمال و یا نورانی و درخشنده است که به نظر می‌رسد منظور واژه (کَرکَم) فارسی به معنی زعفران و همچنین رنگین کمان است. نام کروکوس (Crocus) از اسماء یونانی است که هومر به صورت (Krokus) از آن نام برده است. (ابریشمی، ۱۳۸۰: ۲۸)

در فرهنگ گیاهی نام علمی زعفران به صورت‌های Crocus Satinus، Crocus Officinalis آمده است.
زبان پشتو: زاپران، کنکو
درزبان ولهجه‌های ترکی: سفران، صفران
در زبان اردو و پاکستانی: زعفران
ایتالیایی: Zaffrano آرامی: Kurkema
عبری: Karkom انگلیسی: Saffron، Crocus
آشوری: Kurkano ایتالیایی: Zafferano
اسپانیایی: Azafran لاتین: Sapranum
سانسکریت: Hatidra فرانسه: Safran
(ابریشمی، ۱۳۸۰: ۲۹)

۸-۱- ارزش غذایی زعفران (رنگ، عطر و طعم)

کلاله زعفران دارای ترکیبات شیمیایی متنوعی است از جمله: کربوهیدرات‌ها، مواد معدنی، موسیلاژ، ویتامین‌ها (به ویژه ریبوفلاوین و تیامین)، رنگدانه‌ها شامل کروسین، آنتوسیانین، کاروتن، لیکوپن، گزانتین، یک اسانس معطر ترپنیک به نام سافرانال و مواد طعم دهنده (پیکروکروسین).

کلاله زعفران که در واقع قسمت اصلی زعفران تجارتی را تشکیل می‌دهد دارای رنگ، طعم و عطر مخصوصی است که هر یک از این ویژگی‌ها مربوط به یکدسته از ترکیبات شیمیایی خاص می‌باشد که تاکنون برخی از آن‌ها شناخته شده است. (سعیدی راد، ۱۳۸۹: ۱۱)

زعفران مانند سایر گیاهان دارای ترکیبات بسیاری است اما ترکیبات تولید کننده رنگ، عطر و طعم آن از همه مهم‌تر بوده و مورد توجه می‌باشد. عمده‌ترین عامل ایجاد رنگ زعفران کروسین با فرمول شیمیایی〖 C〗_۴۴ H_ (۶۴) 〖 O〗_۲۴ می‌باشد که ۹۴ درصد آن به صورت کروسین و ۶ درصد به صورت کروسین آزاد است. قدرت رنگدهی زعفران مجموع رنگ حاصل از کروسین می‌باشد. عامل عمده ایجاد طعم زعفران ترکیبی است به نام پیکروکروسین با فرمول شیمیایی 〖 C〗_۱۶ H_ (۲۶) 〖 O〗_۷، که حدود ۴ درصد در زعفران تازه وجود دارد.

عطر زعفران مربوط به روغن‌های فرار آن است که عمده-‌ترین آن سافرانال است که ۱۵-۱ درصد وزن خشک زعفران و حدود ۷۲-۵۰ درصد روغن‌های فرار آن تشکیل می‌دهد. رنگ، عطر و طعم زعفران که مؤید مرغوبیت آن است بستگی به شرایط آب و هوایی و اقلیمی منطقه کشت دارد. (سومین همایش ملی زعفران ایران، ۱۳۸۲: ۲۹۹)

۹-۱- مشخصات گیاهی و پراکندگی زعفران

زعفران Saffron گیاهی است از تیره زنبقیان Iridaceae از جنس کروکوس Crocus که پراکندگی آن از پرتقال و مراکش در غرب اسپانیا گرفته تا قرقیزستان و ایالت سین کیانگ چین ادامه می‌یابد. ساقه زیرزمینی زعفران را در اصطلاح کشاورزان پیاز و در گیاه‌شناسی به آن بنه یا کرم CROM می‌گویند. پوشش فیبری روی بنه‌ها و کرم‌ها براساس نوع بافت در کروکوس‌ها مختلف و متفاوت است که این خود موجب تشخیص کروکوس‌ها از یکدیگر می‌گردد. (امیرقاسمی، ۱۳۸۰: ۲۳)

زعفران به وسیله پیاز زیاد می‌گردد، پیازهای زعفران دارای چند پوست و یک مغز سفید رنگ با ته تخت و نوک برآمده هستند و گل و ساقه جدید از غنچه‌های روی پیاز بوجود می‌آیند. زعفران دارای برگ-های بلند و باریک و بدون دمبرگ با رنگ سبز تیره می‌باشد که مستقیما از روی پیاز بیرون می‌آید. گل‌ها شامل سه کاسبرگ همرنگ گلبرگ‌ها هستند که کاسه گل شناخته می‌شود و جام گل شامل سه گلبرگ به رنگ بنفش روشن یا ارغوانی مخطط (زرد کمرنگ) است. گل‌های زعفران غالبا به صورت منفرد و گاهی به شکل خوشه دیده می‌شود.

اندام‌های مذکر گیاه زعفران شامل سه پرچم هستند که (زرد رنگ بوده) در مقابل گلبرگ‌ها قرار دارند و مادگی شامل یک تخمدان تحتانی سه خانه‌ای با یک می‌له‌ای است (خامه)، که این می‌له‌ها در انت‌ها به سه شاخه تقسیم می‌گردند و به رنگ قرمز نارنجی هستند (کلاله) که زعفران معمولی از همین اندام‌های مؤنث به دست می‌آید. (ابریشمی، ۱۳۶۳: ۲۵)

در انواع زعفران‌ها پوشش‌ها به شرح زیراند:

• مشبک       Reticulated Fibres
• حلقه‌ای       Annulated Fibres
• درهم بافته  Interwoven Fibres
• غشایی (با الیاف موازی طولی)Membranous Fibres

باید توجه کرد که از نظر گیاه‌شناسی بین پیاز خوراکی و پیاز زعفران تفاوت‌هایی وجود دارد. پیاز خوراکی را باید یک پیاز مطبق نامید که برگ‌های ذخیره‌ای فراوانی در اطراف ساقه کوتاهی قرار دارد (Buld)، اما پیاز زعفران را باید یک ساقه کوتاه توپر و یک پارچه دانست (Crom). (بهنیا، ۱۳۷۰: ۹)

معرفی اجزای مختلف زعفران برگ:برگ زعفران به طور معمول از ۱۰ تا ۴۰ سانتی متر می‌باشد، برگ‌های نوک تیز دارد که روی آن تیره‌تر است و در ارقام مختلف می‌باشد. زیر برگ آن روشن و در گونه‌های مختلف زعفران فرق می‌کند. ضخامت برگ ممکن کم تا زیاد باشد و ارقام مختلف زعفران مانند خزری، زاگرسی، سفید، بنفش، زیبا و جوقاسم متفاوت است.

۲-۱۰-۱- کلاله

رنگ کلاله که به میزان کارتنویید و لیکوپن موجود در آن بستگی دارد متفاوت می‌باشد.از قرمز پررنگ تا نارنجی کم رنگ دیدهدشده است (تصویر۴). کلاله سه شاخه است و نسبت به خامه که شمار آن‌ها نیز سه عدد می‌باشد متفاوت است. البته ممکن است بلند‌تر، کوتاه‌تر ویا برابر با آن باشد و همچنین درازای آن نسبت به گلبرگ‌ها نیز متفاوت است. (کاظمی، ۱۳۹۰: ۱۳)

۳-۱۰-۱- خامه

دارای رنگ زرد می‌باشد (تصویر۵) که در برخی ارقام مانند زعفران خزری بسیار زرد آن پررنگ می‌باشد و در رقمی مانند زعفران زاگرس زرد کم‌رنگ‌تری دارد و به نسبت کارتنوئید آن متفاوت خواهد بود. (کاظمی، ۱۳۹۰: ۱۵)

۴-۱۰-۱- گلبرگ

پوشش گل (گلپوش‌ها) در کروکوس‌ها شامل سه‌کاسبرگ و سه‌گلبرگ یکرنگ می‌باشد (تصویر۶). گلپوش‌ها در رأس به صورت قطعات مجزی و در قاعده به طور متصل و به شکل زنگوله می‌باشند که لوله گل نسبتا طویلی را تشکیل می‌دهند. رنگ گلپوش‌ها ممکن است سفید، بنفش کم رنگ و یا بنفش سیر (زرشکی) باشد. (بهنیا، ۱۳۷۰: ۱۱)

۵-۱۰-۱- پیاز

پیاز زعفران کروی شکل بوده و دارای بافت سخت و گوشتی به رنگ سفید می‌باشد. پیاز زعفران توسط الیاف‌های قهوه‌ای رنگ نازکی پوشیده شده است که از طرف داخل به بیرون بر ضخامت الیاف افزوده می‌شود، این لایه‌های نازک محافظ پیاز هستند (تصویر۷). در قسمت قاعده پیاز، یک لایه سخت پولک مانند به رنگ قهوه‌ای سوخته قرار دارد که بقایای پیازهای قدیمی می‌باشد و ریشه پیاز از همین ناحیه و محور بالای آن خارج می‌شود. ریشه‌ها به رنگ سفید انبوه و افشان می‌باشد. محل رویش پیازهای جدید در محور بالای پیاز است. (سعیدی‌راد، ۱۳۸۹: ۲۳)

۶-۱۰-۱- چمچه
مجموعه برگ‌ها و گل‌ها در داخل یک غلاف لوله‌ای به چمچه (Spathe) قرار دارد. چمچه از برگ-های نازک، طویل و بی‌رنگ تشکیل شده است که از روی بنه روییده‌اند و به صورت غشاء محافظ برگ‌ها و گل‌ها عمل می‌کنند (تصویر۸). معمولاً در زعفران زراعتی وقتی این لوله از خاک بیرون آید گل‌ها و چندی بعد برگ‌ها از درون آن خارج می‌شوند. در ضمن از روی بنه ممکن است چند چمچه بروید که دارای گل و برگ و یا تنها دارای برگ باشند. (بهنیا، ۱۳۹۱: ۶۰)