لچک و ترنج در فرش بیجار
در فرهنگ عمید از ترنج به عنوان نوعی از نقش و نگار که از ترکیب گل و برگ و نقوش اسلیمی ساخته می شود و بیشتر در وسط قالی، قالیچه و تذهیب چه در وسط نقش ها قرار می گیرد یاد شده است(1378،675 و676).
در فرشنامه ی ایران ترنج به عنوان نقش قراردادی تعریف شده که در میان نگاره های قالی جایگاه ویژه ای دارد در درون ترکیبی از آذینه های شاه عباسی و در اساس با برگ و گل و اسلیمی است و در شکل کلی خود چهار گوش، لوزی، بیضی یا گرد است (آذرپاد،1372،116).
تاریخ ورود ترنج به قالی به درستی مشخص نیست در این مورد نظریات گوناگونی ارائه شده است برخی از بزرگان چون یساولی (1370، 92) و آذرپاد (1372،364) با مشاهده ی لچک و ترنج بر روی جلد کتاب، نظری را مطرح میکنند که این طرح ابتدا بر روی جلد کتاب ایجاد شده و سپس قالیبافان آن را اقتباس کرده و برروی فرش بافته اند در مقابل این نظریه آرتورپوپ ایرانشناس شهیر معتقد است:
(این نوع طرح قالی (قالی ترنجی) مانند هر کار هنری و در خور توجه ایرانی بس دراز دارد، بسی دورتر و فراگیرتر از آنچه در پیش درآمد بلا فصل هنر کتاب آرایی بود (پوپ،1387،2637) لچک نیز شکل یک چهارم ترنج است و در چهارگوشه ی فرش بکار رفته است (آذرپاد1372، 116).
علی رغم اینکه تا کنون فرش با نقش ترنج قبل از دوره ی صفوی یافت نشده است ولی به نظر میرسد ترنج نقشی بسیار قدیمی تروکهن تر باشد که باید ریشه ی آن را درآیین باستانی و ایران جستجو کرد. یکی از طرحهای بومی بیجار در عصر قاجار انواع لچک و ترنج شاه عباسی و کف ساده است در لچک و ترنج شاه عباسی از گل و برگ ختایی و گل و برگ شاه عباسی استفاده می شده است رنگ غالب مورد استفاده ی آن لاکی است در لچک و ترنج کف ساده زمینه عاری از نقش بوده و در این صورت دارای رنگ واحد است که غالبا آبی بسیار تیره و یا رنگ موی شتری است و ترنج هایی لوزی شکل و آویزهای نوک تیز استفاده و ترنج ها دارای گلهای شاه عباسی و گل و برگهای ختایی یا اسلیمی بوده است گاهی ترنج ها بسیار پر کار و شلوغ بوده است.
آرمن هانگلدینگ دراین باره می نویسد:
(و… در بیجار قالیهایی داشتیم باسبک هندسی شده با ترنج های لوزی شکل و یا شش وجهی با آویزهایی پلکانی، همچنین لوزیها که دارای موضوعات گیاهی استلیزه شده هستند) (هانگلدین،1375،78). سر ترنج در فرش بیجار به لنگر کشتی شبیه بوده است (آذرپاد،1372، 106) حاشیه اینگونه فرشها ، حاشیه ی معروف هراتی است.
نویسنده سمیه(سیمین)خسروی دانشجوی ارشد فرش دانشگاه هنر اسلامی تبریز
