بته جقه در هنر قالیبافی:
(طرح بته‌ای):
یکی از طرح‌های مورد استفاده در هنر قالیبافی طرح بته‌ای و انواع آنست که زیبایی خاصی دارد.یکی از معروف و موفق در مجموعه طرح‌های قالی، طرح بته‌ای است این طرح علاوه بر ایران در هندوستان نیز رواج دارد. شکل بته در طرح‌های فرش به گونه‌ها و اندازه‌های مختلف به چشم می‌خورد گاهی چنان بزرگ که چندتایی از آن برای پوشش سطح فرش کفایت می‌کند ولی در اکثر موارد به اندازه کوچک در ردیف‌های موازی در متن فرش و یا به دنبال یکدیگر در حاشیه قالی دیده می‌شوند.
گاهی در سبک شاخه شکسته ولی اغلب در سبک منحنی به انگشت طراح می‌آید. اغلب در فرش‌های کرمان، سنندج، همدان، کاشان، سرآبند، قم آن را می یابیم.
معروف‌ترین طرح‌های بته‌ای عبارتند از: بته جقه یا بته مادر بچه، بته ترمه‌ای، بته سرآبندی، بته قلمکار اصفهانی، بته کردستانی یا هشت پر.
تصویر 8-8
طرح کاج و انواع آن:
مدت چندین سال است که اصل و منشأ طرح ایرانی که مورد بحث و گفتگوی دوستداران قالی ایران است، آن را به آتش مقدس زرتشت، به کاج، به نخل، به بادام، به گلابی و همچنین به کیسه‌ی چرمی و شکل باسمه‌ای مشت، بسته پر، یک سطح گلی یا گچی (که در واقع با آن شباهت زیاد دارد) و حتی به شیارهایی که رودخانه «جومنا» در مسیر خود از دره‌ی کشمیر به جلگه هندوستان ایجاد می کند، تشبیه کرده‌اند. (نصیری، 1374، ص 74)
به عقیده نگارنده تمام این نسبت‌ها و فرضیه‌ها بعید به نظر می‌رسد و بعضی ازآنها تصوری و خیالی است. توضیح آن بسیار ساده‌تر از اینهاست، می‌توان آن را در نامی که ایرانیان به آن طرح داده‌اند جستجو کرد. آنها این طرح را بوته می‌نامند. که معنی لغوی آن یک دسته برگ است و ساده‌ترین شکل آن شباهت زیاد به برگ دندانه دار دارد.
مردم ایران با عشقی که به اختراع انواع مختلف اشکال هنری و پیچیده از یک موضوع اصلی دارند، اشکال گوناگون بوته را بوجود آورده‌اند. و بر آنها نامهای مخصوص اطلاق کرده‌اند. مثل:
- بوته میری (کاج کوچک)
- بوته ترمه‌ای (کاج متوسط)
- بوته خرقه‌ای (کاج بزرگ)
- بوته بادامی (کاج بادامی شکل)
- بته جقه‌ای (کاج بزرگ یا یک کاج کوچک)
از آن بیرون آمده. در بعضی متون چون سرو و کاج از یک تیره‌اند، نام آنها را بجای نام یکدیگر به کار برده‌اند.
استفاده از بته جقه در ترمه:
از دیرباز طرح اصیل بته جقه را بیشتر در ترمه‌ها به یاد می‌آوریم و ترمه پارچه‌های گرانبهایی است باقیمانده از دوران صفوی وقاجاریه که معمولاً در خانواده‌های ایرانی به قدری با ارزش است که به عنوان هدیه‌ای گرانبها به سبک و سیاق خاص، بر روی جهیزیه دختران گذاشته می‌شود و همواره مورد احترام قرار می‌گیرد.
بته جقه در پته:
نقش‌هایی که در پته‌ها به کار می‌روند متنواع است مانند: بادامی، سروچه، ترنج، بته جقه یا درخت زندگی، درختی، سرو و گلهای بادامی بزرگ. (اغماضی، 1374، ص 51)
بته جقه در منسوجات:
نقشی که در شالهای ترمه و قلمکاریهای اصفهان دیده می‌شود. شکل سروی است که نوک آن بر اثر وزش باد خم شده باشد همانطور که در دوران متفاوت و قومیت‌های مختلف می‌بینیم، انواع و اقسام بته جقه‌ها وجود دارند همانطور که در لباسهای دوران باستان و دورانهای پس از اسلام به کرات طرح‌هایی از بته جقه دیده می‌شود و همچنین این طرح به اندازه‌ای ریشه در زندگی ما ایرانیان دوانیده است که حتی لباس ورزشکاران باستانی و پوششهای اقوام کرد و ترک نیز مزین به این طرح هستند. (یاحقی، 1375، ص 245)
نتیجه گیری:
با تکیه بر مطالعات صورت گرفته دانستیم که مزدک (پیامبر اخلاقی ایرانیان) در زمان ساسانی پیام آور عدل بود و آزادی او و پیروانش به سرو (سمبل آزادی) ایمان داشتند و آن را آزاد می‌دانستند چرا که آزادمرد بودند بنابراین نظریات مورخینی که مزدک را موجب برپایی آشوب در زمان خود می‌دانند، بشدت رد می شود و سرانجام پیروانش پس از کشته شدن مزدک سر را به حالت خمیده و سوگوار نقش کردند و این بود پایه صدور نقشمایه زیبایی بته جقه، چرا که ایرانیان باستان سرو را نشان آزادی و مقاومت می‌دانستند، جای تفکر بسیار دارد و باید آنرا از لغتنامه‌ی دهخدا جستجو کرد زیرا که سرو حتی در باد خزان و سرمای جانسوز زمستان سبز است و ایستاده و اینکه سرو این نماد آزادگی اصالتی بس دیرینه در فرهنگ ایرانیان دارد. باشد که دیگر بار هنرمند خود را دریابد و هنر اصیل ایرانی را از زیر خروارها خاک بیرون کشد و همچون اعصار و قرون طلایی گذشته بدرخشد و باز هم هنرمندان و انسانهایی نیک – همچون انسانهای نیک و هنرمند دیگر اعصار در این عرصه هنر گام بردارند.
منابع:
- اغماضی، ندا (مقاله)، مجله دستها و نقشها، تابستان 1374.
- پورعبدا…، دکتر حبیب ا…، تخت جمشید از نگاهی دیگر، نشر: بنیاد فارس شناسی، چاپ اول، 1377.
- ثابتی، دکتر حبیب ا…، جنگها و درختان و درختچه‌های ایران، نشر بیتا.
- خلعتبری، اللهیار، زارعی مهرورز، عباس (مقاله)، بررسی جنبش مزدک، چاپ: پژوهشنامه دانشکده ادبیات و علوم انسانی، 1379.
- دهخدا، علی اکبر، لغتنامه دهخدا، چاپخانه مجلس، نشر: بیتا.
- ذکرگو، امیرحسین، سیر هنر در تاریخ (1)، چاپ و نشر کتابهای درسی، چاپ ششم، 1384.
- ریاضی، محمدرضا، فرهنگ مصور اصطلاحات هنر ایران، چاپخانه دانشگاه الزهرا (س)، چاپ اول 1375.
- سعیدی، دکتر فرخ، راهنمای تخت جمشید نقش رستم و پاسارگاد، نشر: سازمان میراث فرهنگی، چاپ اول، 1376.
- ضیاءپور، جلیل، پوشاک باستانی ایرانیان از کهن‌ترین زمان تا پادشاهی ساسانیان، 1343.
- عمید، حسن، فرهنگ عمید، نشر امیرکبیر، تهران 1376.
- عطروش، طاهره، بته جقه چیست؟، نشر: مؤسسه فرهنگی هنری سی بال هنر، 1385.
- گیرشمن، رمان، هنر ایران، ترجمه: دکتر بهرام فره وشی، تهران 1350، نشر کتاب.
- مبین، صادق، رستنی های ایران، نشر: دانشگاه تهران، 1359.
- معین، دکتر محمد، فرهنگ نادری، نشر امیرکبیر، تهران، چاپ نهم و دهم 1375.
- نصیری، محمدجواد، سیری در هنر قالیبافی ایران، چاپ: اتاق چاپ، تهران، 1374.
- یاحقی، دکترمحمدجعفر، فرهنگ اساطیر، نشر سروش، تهران، چاپ اول، 1369.
- یاحقی، دکترمحمدجعفر، فرهنگ اساطیر و اشارات داستانی در ادبیات فارسی، نشر سروش، چاپ اول، تهران 1375.
- ورمارزن، مارتن، آئین میترا، ترجمه: بزرگ نادرزاد، نشر: چشمه، تهران، 1372.
