مقدمه :
واژه کرک بر الیافی اطلاق می گردد که بر روی بدن شتر رشد می نماید و محققین در مراجع علمی مختلف در این مورد اختلاف نظر دارند برخی آن را پشم شتر CAMEL WOOL و برخی آن را موی شتر CAMEL HAIR نامیده اند و در دو فرهنگ لغت معتبر المورد و LONGMON واژه CAMEL HAIR را کرک شتر معنی کرده اند و همچنین VON BERGEN & MAUIESBERGER در کتاب خود AMERICAN WOOL HAND BOOK نیز چنین اعتقادی دارد، اما از لحاظ علمی سه نوع الیاف وجود دارند لیااف پشم حقیقی TRUE WOOL که این الیاف مدولا ندارند و الیاف موئین HAIRY FIBERS و الیاف کمپ KEMP FIBER .
مشاهده شده است که کرک شتر مخلوطی از پشم حقیقی و الیاف موئین و همچنین الیاف هتروتایپ HETRO FIBERS است.
JOSEPH اظهار نمود که باید کرک شتر را همراه با کرک بز و الپاکا و لاما تحت عنوان الیاف موئین ویژه، تقسیم بندی نمود زیرا که این گروه دارای ویژگی ها و صفاتی است که به وسیله رنگ ، درجه ظرافت و درجه استحکام آن را از سایر گروه ها متمایز می سازد. این گروه دارای صفات عایق و گرم کنندگی خوبی هستند و در صنایع نساجی با این گروه همچون پشم برخورد می شود.
سلومه (1992) مشاهده کرد که پراکندگی کرک بر روی مناطق مختلف بدن از جائی به جای دیگر متفاوت است و همچنین میزان تولید و صفات کرک نیز بر حسب سن حیوان متفاوت است به طوری که حیوانات کوچک تر دارای میزان بیشتر و نوع بهتری از کرک در مقایسه یا حیوانات بزگ تر می باشند و همچنین فصل نمو و آب و هوا در خصوصیات کرک و وزن آن مؤثر است زیرا که کرک در اثر رابطه بین حیوان و محیط اطراف وی تحت تأثیر قرار می گیرد .
کلیاتی در مورد توده کرک و انواع آن (FLEECE TYPES AND GENERAL INFORMATION)
علی رغم تعداد فراوان شتر در آفریقا وکشورهای عربی که بالغ بر 7/10 میلیون نفر شتر است و 76% از مجموع کلی شتران در جهان را تشکیل می دهد ( WARDEH 1989) با این وجود گزارش های اندکی در مورد کرک شتر از طرف این کشورها منتشر شده است و گزارشات و مطالعات مربوط به کرک شتر معمولاً از طرف کشورهائی منتشر می گردد که میزان تولید کرک شتر در آنها بالاست نظیر کشور هندوستان و روسیه.
VON MERGEN اظهار نمود که الیاف کرک شتر یک کوهانه در مقایسه با شتر دوکوهانه من حیث المجموع کوتاه و خشن است و شتر دو کوهانه بهترین انواع کرک را از جهت مقدار تولید و نرمی آن تولید می کند ودر هنگام پشم چینی شتر، کرک شتر دارای مخلوطی از الیاف مختلف است همانند پشم بز کشمیری، طوری که پوشش خارجی شتر OUTER HAIR بسیار خشن و کلفت می باشد به طوری که طول الیاف آن در ناحیه کوهان به 5/37 سانتی متر می رسد در حالی که الیاف کرک پوشش داخلی شتر، کوتاه و بسیار نرم همچون پشم گوسفند است و طول این الیاف از 5/2 سانتی متر تا 5/12 سانتی متر متفاوت است.
JOSEPH اظهار نمود که الیاف شتر همراه با پشم بز، الپاکا و لاما جزو الیاف موهای ویژه SPECIALITY HAIR FIBERS دسته بندی می گردد و همچنین اظهار نمود که پوشش داخلی کرک شتر، نرم و ظریف است که شبیه بهترین نوع پشم نرم گوسفند است و علاوه بر آن کرک شتر همچون پشم گوسفند دارای صفت عایق حرارتی است و از آن در کشورهائی که زمستان های بسیار سرد دارند لباس هایی می بافند که درجه حرارت بدن را در هوای بسیار سرد حفظ می نماید و از سوئی دیگر در کشورهای گرمسیری کرک شتر در دستباف ها به کار می رود واز آن لباس هائی تهیه می کنند که مسافران را از گرمای طاقت فرسای صحرا نگاه میدارد. کرک طبیعی دارای رنگ قهوه ای سیر است و این رنگ از رنگ های جذابی به شمار می رود که صنعت گران آن را بر دیگر رنگ ها ترجیح می دهند.
بسیاری از محققین اظهار می دارند که بهترین سن شتران یک کوهانه برای تولید کرک، سن 1 ـ 3 سال است. (NANDA 1957 ، SINGH 1966 ، LEUPOLD 1968 ، ASAD 1970 ، KNOESS 1976 ، KHANNA 1988 ).
وزن توده پشم FLEECE WEIGHT
وزن توده پشم تولیدی در شتر یک کوهانه در سال از 5/0 کیلوگرم تا 5/5 کیلوگرم متفاوت است. به طوری که هر یک از محققین در کشورهای مختلف عددی را دراین خصوص ذکر نموده که با دیگران متفاوت است ( درسودان EL-AMIN 1979 ، در سومالی HARTLEY 1979 ، در هندوستان MUKASA-M UGERWA 1981 ، در مغولستان CHAPMAN 1985 ، در عربستان سعودی DORMAN 1986 ، در کویت AL-SULTAN 1986 ، و در پاکستان QURESHI 1986 ، و در اردن HASSAN 1991 ).
سلومه (1992) مشاهده کرد که متوسط وزن توده پشم در فصل زمستان ( دوره رشد از ماه اکتبر تا آوریل ) در شترهای نر 9/0 کیلوگرم و در شترهای ماده 7/0 کیلوگرم است و وزن توده پشم در فصل تابستان ( دوره رشد از آوریل تا سپتامبر ) در شترهای نر 94/0 کیلوگرم و درشترهای ماده 82/0 کیلوگرم است.
FARID اظهار نمود که متوسط تولید کرک شتر بین 9/0 تا 36/1 کیلوگرم است در حالی که این مقدار در کشورهای سردسیری مناطق آسیای میانه به میزان 5 کیلوگرم می رسد .
YAGIL مشاهده نمود که میزان تولید کرک شتر درسال بین 1 تا 5 کیلوگرم می باشد .
WARDDEH و HASSAN اظهار نمودند که میزان تولید کرک شتر در کشورهای مختلف عربی با هم اختلاف فاحشی را نشان می دهند به طوری که میزان تولید کرک در عربستان سعودی 6/0 کیلوگرم و در عراق 5 کیلوگرم است .
در هندوستان KHANNA 1988 اظهار نمود که میزان تولید کرک در شتر جوان کمتر از دوسال سن، در حدود 98/0 کیلوگرم است درحالی که در شتر سه ساله این میزان به 2/1 کیلوگرم در سال می رسد . وی مشاهده کرد که نژادهای مختلف شتران هندی به یک اندازه کرک تولید نمی کنند و میزان کرک تولیدی آنها از 8/0 کیلوگرم تا 09/1 کیلوگرم متفاوت است.
اما NANDA 1957 ، SINGH 1966 ، اظهار نمودند که شتر درمناطق سردسیر 4/5کیلوگرم کرک در سال تولید می کند. درحالی که LEUPOLD 1968 گزارش نمود که میزان تولید کرک شتر مابین 5 کیلوگرم تا 12 کیلوگرم در هر نفر شتر می باشد.
در چین CHENG-PEILIEU 1984 ، مشاهده نمود که میزان کلی تولید کرک در شتر که شامل لایه پشم خارجی و لایه پشم داخلی است مجموعاً مابین 5 تا 6 کیلوگرم است. در حالی که لایه نرم کرک یا لایه داخلی آن به تنهایی 5/4 کیلوگرم در سال می باشد .
میزان بازده توده کرک : CLEAN FREECE YIELD
نسبت بازده کرک شسته و تمیز در شتر مابین 76% تا 83% است (LEUPOLD 1968 ، FARID 1980 ، WARDEH 1989 ) و در چین CHEING-PELIEU 1984، مشاهده کرد که بازده کرک در شتر دوکوهانه 68% است .
در مصر سلومه 1992 گزارش نمود که میزان بازده کرک شسته در شتران نر در فصل زمستان 56% و در شتران ماده 65% که این میزان در فصل تابستان در شتران نر 65% و درشتران ماده 62% بوده است.
طول الیاف
الیاف در شتر بر دو نوعند : لایه خارجی که از مو تشکیل یافته و لایه داخلی که از پشم می باشد. لایه خارجی که از مو تشکیل شده دارای الیافی بلند است که طول الیاف آن به 5/37 سانتی متر می رسد (VON BORGEN 1963) .
JULES-LABARTHE اظهار نمود که طول الیاف نرم شتر مابین 5 ـ 5/7 سانتی متر است در حالیکه طول الیاف خشن شتر مابین 10 ـ 25 سانتی متر است .
در چین CHENG PEILIEU معتقد است که طول الیاف در شتر دوکوهانه مابین 7 ـ 8 سانتی متر می باشد .
در عربستان سعودی WARDEH اظهار نمود که طول الیاف مابین 5/3 تا 12 سانتی متر می باشد .
HASSAN در اردن معتقد است که طویل ترین الیاف شتر الیاف منطقه کوهان و ناحیه شانه است که طول آن به 12 سانتی متر می رسد.
سلومه (1992) درمصر از سیستم WIRA جهت اندازه گیری طول الیاف استفاده کرد و مشاهده کرد که طول الیاف در زمستان 6 سانتی متر و درتابستان 4 سانتی متر می باشد.
قطر الیاف
VON BERGEN اظهار نمود که قطر الیاف کرک شتر در کشورهای مختلف به درستی معلوم نیست و مابین 5 تا 40 میکرون متفاوت است و همچنین این اختلاف در میزان تولید نوع کرک نیز خودنمائی می کند به طوری که تولید کرک در کشورهائی نظیر چین، مغولستان، ایران و افغانستان از نظر نوع متفاوت است به طوری که نسبت تولید موی خشن به پشم نرم در لایه داخلی از کشوری به کشور دیگر تفاوت می کند ( مقصود این است که بر اساس آب و هوای محیط اطراف شتر میزان کرک بر روی بدن شتر رشد می کند و این آب و هواست که در تعیین نسبت لایه داخلی (پشم نرم) به لایه خارجی (می) نقش اساسی دارد و این مسئله به نیاز حیوان برای تأمین گرمای بدن و همخوانی وی با شرایط آب و هوائی محیط اطراف باز می گردد به طوریکه در مناطق بسیار سرد لایه داخلی رشد فراوانی می کند تا درجه حرارت بدن حیوان را حفظ نماید و هرچه درجه حرارت محیط اطراف بالا رود، نیاز به رشد و نمو این لایه (پشم) کم می گردد و نیاز به رشد و نمو لایه خارجی (مو) افزایش می یابد زیرا که این لایه حیوان را از اشعه مستقیم خورشید محافظت می نماید .
LEUPOLD (1968) ، JULES-LABARTHE (2975) ، CHENG-PEILIEU اظهار نمودند که قطر الیاف شتر به ترتیب مابین 16 تا 18 ، 18 تا 19 ، 17 تا 19 میکرون است .
FARID گزارش نمود که قطر الیاف در کشورهای عربی مابین 16 ـ 18 میکرون است در حالی که WARDEH (1989) اظهار می دارد که قطر الیاف در سوریه مابین 16 ـ 28 میکرون است .
HASSAN گزارش نمود که قطر الیاف لایه خارجی در اردن مابین 16 تا 28 میکرون است سلومه (1992) قطر الیاف را در لایه خارجی در زمستان 54 میکرون و در تابستان 55 میکرون تعیین نمود. وی همچنین قطر الیاف را در لایه داخلی در زمستان 25 میکرون و در تابستان 28 میکرون اعلام نمود.
انواع الیاف
VON MERGEN اظهار می نماید که پوشش خارجی در شتر از دو نوع الیاف تشکیل می شود که اختلاف زیادی با هم دارند، الیاف لایه خارجی بسیار خشن، سفت و محکم است در حالی که الیاف لایه داخلی بسیار نرم و لطیف است.
میزان الیاف لایه خارجی در کشورهای مختلف متفاوت است به طوریکه در شتر دوکوهانه در مغولستان مقدار 5/22% از وزن کل کرک شتر را تشکیل می دهد در حالی که میزان الیاف لایه خارجی در شتران ایران 8/63% از وزن کرک شتر را تشکیل می دهد و در همین حال HASSAN در اردن نسبت الیاف لایه داخلی را در شتر یک کوهانه در حدود 50% ذکر نموده است.
سلومه (1992) مشاهده نمود که پوشش خارجی شتر شامل تمامی انواع شناخته شده از الیاف مختلف است که در پشم گوسفند با آن مواجه می گردیم و عبارتند از: الیاف پشم حقیقی، مو، الیاف هتروتایپ HETRO FIBERS و الیاف کمپ و الیاف رنگین و نسبت میان این الیاف برحسب فصل، سن و شرایط محیطی تغییر می کند.
الیاف دارای مدولا :
مدولا در تعیین نوع الیاف وویژگی های آن دارای نقش بسیار مهمی است. VON BERGEN اظهار می دارد که الیاف نرمی که شتر دارد الیافی است که دارای مدولا است و معمولاً مدولای آن تکه تکه است و مدولا رابطه مستقیمی با قطر اجمالی الیاف دارد و بر قطر الیاف و کشوری که در آن کرک به دست آمده است متکی است و نسبت الیاف مدولا دار از کشوری به کشور دیگر به شدت تفاوت می کند به طوریکه در شترهای دوکوهانه چین و مغولستان به میزان 5% کل الیاف است در حالیکه در شتران یک کوهانه ایران 43% کل الیاف می باشد و هنگامی که الیاف نرم باشد نسبت داشتن مدولا کاهش می یابد .
اختلاف زیاد بین میزان مدولا در الیاف ما را قادر می سازد که حتی پس از طی مراحل مختلف صنعتی باز هم قادر باشیم به منشأ آن الیاف پی ببریم. بر حسب مثال الیاف تهیه شده از شتران دو کوهانه چینی دارای 7% الیاف مدولادار است در حالی که الیاف مخلوط تهیه شده از شتران یک کوهانه افغانی وایرانی دارای 23 % الیاف نرم مدولادار است. سلومه (1992) در مصر اقدام به اجرای تست تعیین نوع الیاف نمود و مشاهده کرد که توده کرک در فصل زمستان از الیاف زیر تشکیل یافته است :
45% پشم ، 45% الیاف مدولادار ، 1% الیاف کمپ ، 9% الیاف رنگین و اظهار نمود که این نسبت در فصل تابستان و در جاهای مختلف بدن تفاوت می کند.
مجموعه فولیکول ها و فولیکول های اولیه و ثانویه :
فولیکول های مو از مجموعه ای از فولیکول ها تشکیل می شود که حاوی فولیکول های اولیه و فولیکول های ثانویه می باشد.
Dolang & Nai اظهار کردند که فولیکول های مو در پوست شتر به صورت مجموعه ای از فولیکول ها هستند که در بافت همبند قرار دارند و به صورت Tuftes است که هر مجموعه بطور متوسط حاوی 28 فولیکول و شکل تمامی آنها بیضی شکل است که از نظر حجم با هم متفاوتند و دارای دو نوع فولیکول بزرگ مو وجود دارد که همراه آن یک غده عرقی و یک ماهیچه وجود دارد و به طور کلی سه فولیکول دیگر در مجموعه وجود دارد که دارای غده عرقی هستند و گاهی اوقات در مجموعه های بزرگ 4 تا 5 و حتی 6 فولیکول وجود دارد در حالی که در مجموعه های کوچک 1 تا 2 فولیکول وجود دارد Lee & Nilsan (1962) در جاهای مختلفی از بدن شتر مشاهده کردند که فولیکول های مو به صورت دسته ای Custers و دور از هم قرار می گیرند و هر دسته ای از سطح پوست به شکل غیر منظم بیرون می زند و از دسته های دیگر از لحاظ شکل متفاوت است و هر دسته ای حاوی 2 الی 3 فولیکول بزرگ برجسته منفرد است و گاهی نیز دیده شده که 2 الی 5 مجموعه مو که دارای فولیکول های کوچک هستند به هم چسبیده اند و هر مجموعه ای از مجموعه ها معمولاً از 2 تا 9 فولیکول تشکیل می شود .
Mehdi مشاهده کرد که نظم و ترتیب فولیکول های مو در شتر با سایر پستانداران اهلی تفاوت دارد و فولیکول های مو در شتر به صورت مجموعه هائی است که هرچند مجموعه یک دسته را تشکیل میدهند و هر مجموعه نیز به خودی خود از 2 الی 4 فولیکول بزرگ مو و از 2 تا 5 فولیکول ثانویه تشکیل می گردد و یک دسته مو بطور کامل بوسیله بافت همبند مشخصی و غلاف آشکاری احاطه شده است.
Kamel.et.al اظهار نمودند که فولیکول های مو در مجموعه های آشکاری مرتب و منظم شده است که هر مجموعه به طور کلی از یک فولیکول بزرگ و تعدادی فولیکول ثانویه کوچک تشکیل شده است. فولیکول بزرگ به نظر می رسد که عمیق تر از فولیکول های ثانویه کوچک درپوست فرو رفته است.
تعداد فولیکول های هر مجموعه درجاهای مختلف بدن متفاوت است به طوریکه در منطقه کوهان هر مجموعه 25 فولیکول و در منطقه کپل 35 فولیکول و در منطقه پشت 20 فولیکول دارد. همچنین تعداد مجموعه های مو در سانتی متر مربع، درمنطقه کوهان 114 مجموعه ، در منطقه کپل 96 مجموعه و در منطقه پشت 75 مجموعه است.
سلومه (1992) مشاهده کرد که فولیکول ها در مجموعه های واضحی که به وسیله بافت همبند احاطه شده رشد و نمو می کند و همچنین ملاحظه کرد که طریقه و طبیعت رشد و نمو این فولیکول ها در شتر با طبیعت رشد و نمو فولیکول ها در گوسفندان تفاوت دارد و این مجموعه در هر سانتی متر مربع از لحاظ دارا بودن فولیکول ها و همچنین غدد عرقی با هم تفاوت دارند و حتی بر روی بدن یک نفر شتر این اختلاف محسوس است به طوریکه تراکم این مجموعه ها در منطقه کپل بالاترین تراکم را دارد و درمنطقه کوهان کمترین تراکم را دارد.
تألیف : مهندس جمال سلومه ( کارشناس انستیتوی تحقیقات فرآورده های دامی مصر )
ترجمه : دکتر احسان مقدس
